Geschiedschrijving

Afbeeldinge ende beschryvinghe van alle de veldslagen, belegeringen ende and’re notabele geschiedenissen ghevallen in de Nederlanden. Geduerende d’oorloghe teghens den coningh van Spaengien: onder het beleydt van den Prince van Oraengien, ende Prince Maurits de Nassau.

Teksten over 17 juni 1580 door Willem Baudartius.

‘Slach tot Hardenbergh, tusschen des Conincx ende der Staten volck, den XVII. Iunij, 1580.’

Doe de Staten de Stadt van Groeninghen met eenich volck omcinghelt, ofte beleghert hadden, soo heeft de Prince van Parma alle ghereetschap gemaeckt om de selfde te ontsetten door Rennenbergh, die nu met Parma versoent was: Hem zijn ter hulpe ghesonden xiiii. Vaendelen Voet-knechten, genoemt het Friesche Regiment, ende daer by zijn noch andere ghecomen, soo dat sy ’tsamen zijn sterck gheweest ontrent drie duysent te Voet, ende ses hondert Peerden, daer Overste van waren Billy ende Schenck. 

Dese bleven te Hardenberg wat rustende, ‘welck is een Vlecke een mijle weechs van Coeworden gheleghen, ende viere van Zwol, op de Riviere ghenoemt de Vecht.

De Grave van Hohenlo hoorende van de aencomste sijner vyanden, heeft het grootste ende beste deel des volcx uyt het Legher voor Groeninghen ghelichtt, (onaenghesien hy sekerlijck verwitticht was, soo door vertroude vrienden, als door afgheworpene brieven, dat de belegerde sekere Articulen op het pampier gebracht hadden, om met hem te accorderen) ende hy is den vyandt neghen groote mijlen weechs te ghemoete ghetrocken, stellende sijne eere, de ghewisse veroveringhe van Groeninghen, ende den welstant van Frieslandt, der Omme-landen, van Overyssel, ende van Gelderlant, in de onsekerheyt van den uytganck eener onnodiger schermutselinghe.

Daer waren veel cloecke Capiteynen in sijn Leger, die hem desen tocht ontrieden, meynende dat doch den vyandt haest by gebreck van victualie ende van gelt, soude moeten verloopen.

Maer Hohenlo heeft sich even wel op den tocht ghegheven, ende dat op eenen seer heeten dach, over de dorre Heyde, daer gheen water en was, so datter vele van hitte ende van dorste verstichten, onder andere Ioncker Iohan van Duyvenvoorde. 

Daer enteghen hadde Schencks volck wel drie uyren lanck in de schaduwe gherust, ende wel ghegeten, ende hadden veerthien tonnen biers ten besten ghehadt.

Soo haest als Hohenloh nae by sijnen vyandt naeckte, stelde hy sijn volck stracx in slach-orden, sonder haer tijdt om rusten te gheven, d’welck nochtans gantschelijck van nooden was, nae het advijs van de Oversten Yselsteyn, Sidleniski, VVijngaerden, ende andere.

Al Hohenlohs Voet-volck en was niet boven de achthien hondert Man, ende ontrent veerthien hondert Ruyteren, doch weynich spiessen, ende vijf stucken Gheschuts.

Als de slacht-ordenen aen beyden sijden gemaeckt waren, was het middach, soo dat Schenck, staende in’t Suyd-westen, de Sonne van achteren hadde: Ende Hohenloh hadde de Sonne in’t aensicht, ende de wint was stille.

Nae dat der Staten volck haer ghebedt ghedaen, de hoeden opgheworpen, ende ’tGheschut los geschoten hadden, soo renden de drie Friessche Vaenen van Hohenloh voort teghen twee Vaenen Lanciers van Schencks Albanoysen, waer van d’eene eermen om sach gants verslaghen, ende de andere, met groot verlies van volck en peerden, verstroyt werdt, de welcke de Duytsche Ruyteren naejoegen: Schencks Voet-volck begon oock te wijcken, alsoo dat een yeder begon te ordeelen, dat Hohenloh soude victorie bevochten hebben: Maer alsoo de Friessche Ruyteren haer ghereet maeckten, om wederom te treffen, soo quam Schenc aentrecken met een goede troupe Lanciers, ende een tamelijck ghetal schutten, om op Hohenloh aen te vallen, d’welck dese siende, ende wel wetende dat sy gheen, of weynich spiesen aen haerder

[p. 351]

(121)

Metropolim longâ premit obsidione Groningham,
Dux belli Teuto, venienti occurrere campis
Hosti dum studet, ah, violento exercitus omnis
Hostili cadit ille manu, fuga sola saluti est,

---

Beschrijvinghe van alle de Nederlanden.

door Lodovico Guicciardini.

Hardenberghe light op den vloedt Vider.

“Hardenberghe is een vlecke een myle van Coevorden ende vier van Swol, op de riviere genaemt de Vecht, die uyt het Graefschap van Benthem komende, ende een half ure gaens boven Hardenberghe, by het huys Gramsberghe, de Aa van Coevorden met sich nemende, loopt door Omme voorby Swol, ende voort met het Swartewater voor by Hasselt inde Zuyderzee.  

Dit Hardenberghe is befaemt van eenen veltslach die daer gheschiede int’ jaer 1580 tusschen den Veldtoversten Marten Schenck, die doen den Koninck van Spangien diende, onder het gouvernement van den Hertoghe van Parma ter eenre zyden, ende den Grave Philips van Hohenlo Veltoverste der Vereenichde Landen ter ander zyden, vergeselschapt met ontrent veerthien hondert peerden ende achthien hondert te voete, ende vijf stucken gheschuts: ende Schenck hadde niet boven ses hondert peerden ende drie duysent te voete sonder geschut.

Dan alsoo het in Iunio was ende nae middagh, de Sonne heet, ende Schenck hem drie uren wel gherust hadde: is Hohenlo uyt Oosten over de dorre Heyde versmacht van hitte hem teghen ghekomen.

Als zy nu het ghebedt gedaen hadden, de hoeden opgeworpen, teeckenen ghegheven, ende het gheschut los gheschoten was, renden die Vriesche Vanen van Hohenlo voort teghen twee vanen Lanciers van Schencks Albanoysen, waer van de eene eermen omsach, gantsch verslaghen, ende de andere met groote schade verstroeyt werdt, de welcke de Duytsche Ruyteren nae joeghen, endeSchencks voetvolck begoste te wijcken, ende het scheen dat Hohenlo soude de victorie ghehadt hebben.

Maer alsoo de Vriesche vanen Ruyteren haer reede maecten om weder te treffen, ende seeckere andere Lanciers van Schenck met sommighe goede Schutten nae Hohenloos volck toesetteden, die gheenen troost op haer spiessen en konden hebben, midts dat zy die weynich hadden, weecken zy op een camp daer by, daer zy (hoe wel  eenige hun daer weerden) gantsch op de vlucht quamen. Daer bleven verslaghen den Oversten Wijngaerden, al vechtende, oock de Vaendrich Nyvelt. Veel andere notabele worden gevanghen, ende meestendeel vluchten. Hohenlo selve beghaf hem op Oldenzeel, om daer weder het hooft te bieden.”

Omme staet van Hardenberge twee mijlkens, op den voorseyden vloedt Vider.

Almeloe ligghende op eenen kleynen vliet die in de Vider loopt, is van Ghoer twee mylen.

Ghoer light op den voorseyden vloedt Vider, een myle van Diepenheim.

Diepenheim is van Delden twee mylen.

Delden staet van Enschede anderhalve myle.

Enschede light van Oldeseel een myle.

“Het heeft vele gheleden gheduerende dese oorloghen, ende is meermaels ghedwonghen ende sterck ghemaeckt. Ende in het jaer 1597 is het selve Prince Maurits, die met zynen Legher daer voor ghekomen was, den 18 Octobris overghegheven gheweest.”

Het volck van desen lande is ghelegen tusschen de Gheldersche ende de Vriesen, ende is deshalven deelachtich van natuere, aert ende ghebruyck met d’een ende d’andere.

Eertijdts heeft dit landt toebegoort den Bisschoppen van Vtrecht: maer onlancks gheleden int’ jaer 1527 heeft Hendrick van Beyeren Bisschop van Vtrecht, mits de selve swaericheden ende redenen om de welcke  hy de wereltlijcke heerschappye van Vtrecht Keyser Karel den vijfsten overghegeven hadde (ghelijck hier nae gheseyt sal worden) hem oock overghegheven heeft de Heerlijckheydt van Overijssel: ende daer nae int’ jaer 1549 is Philips zijn sone hier ontfanghen ende gesworen als toekomende Landtvorst: deshalven hy onder zyne andere tytelen, oock dien van desen Lande voert: welck doen ick dit schreef van weghen zyner Majesteyt gheregeert wert door Ian van Ligny, Grave van Aremberghe, oock Gouverneur van Vrieslandt. Hier mede zy ghenoech ghesproocken van het landt van Overijssel: laet ons nu komen in Vrieslandt.

---

Vaderlandsche historie. Deel 2.

Jan Wagenaar

XXII. Groninger en Drentsche Onlusten (over de Slag bij Ane).

Bisschop Otto was naauwlyks met de Graaven van Gelder en Holland bevredigd, of hy

[p. 362]

werdt in eenen nieuwen Kryg ingewikkeld, waar in hy hunne hulp behoefde. Egbert, Burggraaf van Groningen, was, ten deezen tyde, oneenig met de Gelekingen, een ryk en magtig Geslagt daar ter Stede. Dit liep zo ver, dat de wederzydsche aanhang, t’eenigen tyde, op de markt, handgemeen raakte. De Burggraaf behieldt hier de overhand. De Gelekingen zagen, sedert, naar hulp uit, en vonden Rudolf, Slotvoogd van Koeverden, gereed, om hen by te springen. Men hadt voor, Egbert in zyn Huis te overvallen, en te dooden, of ter Stad uit te jaagen. Bisschop Otto kreeg ondertusschen kennis van deeze oneenigheeden, en begaf zig, in aller yl, naar Groningen, alwaar partyen voor hem gehoord werden, en de twist, in schyn ten minsten, bygelegd. Doch Rudolf van Koeverden, die geene vrede zogt, bewoog eenigen der Gelekingen, om hun woord in te trekken (e).

De Bisschop kon, voor zyn vertrek, niet anders te weeg brengen dan een bestand, ’t welk tot zyne wederkomst duuren zou. Egbert ondernam, na verloop van eenigen tyd, een Slot op te werpen, te Glumme, nu Glimmen genaamd, niet verre van Groningen: welk bedryf zyne partyen hielden te stryden met den inhoud van ’t bestand. Straks was Rudolf met de Drenters op de been. ’t Slot werdt belegerd, bemagtigd, ten gronde toe afgebroken, en Egbert genoodzaakt, naar Friesland te wyken. Hier wist hy egter, binnen kort, zo veel Volks by een te brengen, dat hy ’t beleg van (e)

[p. 363]

Groningen, daar Rudolf nu ’t opperbewind hadt, onderneemen durfde. Ook gelukte het hem, eerlang, de Stad te overmeesteren, die, grootendeels, door de vlam, vernield werdt. Egbert liet toen de S. Walburgs Kerk van nieuws versterken, en wilde geene andere Inwooners in Groningen dulden, dan die zyne belangen toegedaan waren. Rudolf en de Gelekingen, die de Stad hadden moeten ruimen, spaarden egter moeite noch kosten, om Egbert eenen kans af te zien (f).

De Bisschop, van hunnen toeleg verstendigd, hadt eenige Ruitery, in Salland geworven, geplaatst in Umme of Ommen, om Rudolf te stuiten; doch deeze versloeg de Sallandsche Ruiters met weinige manschap, en baande zig den weg, tot het beleg van Groningen, welk, met een aanzienlyk Leger, te Dalen, te Loon, en in andere Plaatsen van Drente niet alleen, maar ook te Steenvoort, te Goor, en elders geworven, ondernomen werdt. De Gelekingen voegden ‘er zelfs nog een goed deel Friezen by. Groningen werdt eerlang zoo zeer in ’t naauw gebragt, dat Bisschop Otto genoodzaakt werdt, aan alle kanten, naar hulp uit te zien, en binnen en buiten het Stigt Krygsvolk (opm. De Graaven van Holland en Gelder helpen de Stigtschen) te doen verzamelen. Graaf Gerard van Gelder, zo onlangs met hem verzoend, boodt hem, in persoon, zynen dienst aan. De Graaf van Holland voorzag hem van een goed deel Krygsvolk. Zo deeden verscheiden’ andere Heeren. Alle deeze benden verzamelden zig te Ommen, al-

[p. 364]

waar zy, door den Bisschop, gemonsterd werden. Voorts trok hy met zyn Leger naar Nyenstede, alwaar sedert het Slot Hardenberg gestigt werdt; van daar naar Bergen, en eindelyk naar Anen, alwaar hy zig nedersloeg.

De Leeftogt en Krygsbehoeften werden het Leger, in eene groote menigte van Vaartuigen, langs den Vegtstroom in Salland, nagevoerd. Op het gerugt van ’s Bisschops aantogt, brak Rudolf op van voor Groningen, en sloeg zig, by Koeverden, niet verre van ’t Bisschoplyk Leger, neder. De wederzydsche Legers werden, door een moeras, dat niet boven eene halve myl wyd, en met geen geboomte noch kreupelbosch bezet was, van een gescheiden. Eer men handgemeen raakte, werdt ‘er over een Verdrag gehandeld; doch vrugteloos. De Bisschop verklaarde de goederen van Rudolf en eenigen van zyne maagschap en aanhang verbeurd; doch dit (opm. 1226.) baarde verbittering, geen’ schrik.

Op den zeven en twintigsten van Hooimaand des jaars 1226, werdt de stryd van ’s Bisschops zyde aangevangen (opm. Deeze dag was ook die van ’s Bisschops dood, volgens de Stigtsche Schryvers. Zo zy ’t regt hebben, moet de jaartekening verkeerd zyn in eenen zyner Brieven, gegeven in den jaare 1228, te vinden by Buchelius ad Hedam p. 202.) Rudolf van Goor voerde de benden aan, en werdt van den Bisschop, die ’t volk, door ’t vergunnen van aflaaten, en ’t schenken van den Herderlyken zegen, ten stryde hadt aangemoedigd, van den Graave van Gelder, en van ’t gros van ’t Leger, tot aan ’t moeras gevolgd. ’t Gevegt begon hier in ’t water.

[p. 365]

De Bisschoplyken, die meest allen zwaar gewapend waren, schooten verre te kort, en werden, door de Drenters, van verre met pylen en lansen, van naby met zwaarden, by menigten, (Nederlaag en Dood van Bisschop Otto den II.) omgebragt. De schrik en wanorde werdt haast zo groot in ’t Bisschoplyk Leger, dat men ‘er alomme aan ’t vlugten sloeg; ’t welk in ’t moeras moeilyk en gevaarlyk was. Ook verdronk ‘er eene groote menigte volks. De Bisschop zelf werdt gegreepen, en na ’t uitstaan van verscheiden’ mishandelingen, wreedelyk omgebragt. Men schoor hem, met een zwaard, de Priesterlyke kroon van ’t hoofd, dat ‘er vel en vleesch aan hangen bleef, stak hem den hals af, en dompelde hem toen in ’t water. ’s Bisschops Broeder, Dirk, Proost van Deventer en Oldenzeel, stierf aan eene zwaare wonde in ’t hoofd, en werdt naderhand te Deventer begraaven. De Graaf van Gelder en Heer Gysbrecht van Amstel, ook gekwetst zynde, werden gevangen naar ’t Leger van Rudolf gevoerd. De voorraadschepen, die op de Vegt lagen, vielen ook den Drenteren in handen. Kortom de nederlaag der Stigtschen was volkomen. Zy verlooren ‘er vier (g) of vyfhonderd man in (h). Doch het verlies van de andere zyde wordt nergens begroot. Het Lyk des Bisschops werdt den zynen overgeleverd, en in de S. Maartens Kerke te Utrecht begraaven.

XXIII. Wilbrand wordt Bisschop van Utrecht.

Terwyl de Utrechtsche Geestelykheid vergaderd was, om eenen nieuwen Bisschop te ver-

[p. 366]

kiezen, werden Graaf Gerard van Gelder en Heer Gysbrecht van Amstel, die nog niet volkomen geneezen; doch, voor zekeren tyd, op hun woord van eer, ontslaagen waren, op bedden midden in ’t vertrek gebragt: daar zy, door ernstig smeeken en het vertoonen hunner wonden, te weeg bragten, dat Wilbrand, Bisschop van Paderborn, en Bloedverwant der Graaven van Gelder en van Holland, tot Bisschop van Utrecht verkooren werdt.

Graaf Floris, die, nu zestien jaaren oud zynde, by deeze verkiezing tegenwoordig was, gaf ‘er ook zyne stem toe (i).

Wilbrand was dapper en schrander, en geoeffend in den Kryg. Men verwagtte derhalven van hem, meer dan van iemant, de verlossing der gevangen Heeren, en de herstelling van de vervallen’ zaaken des Bisdoms.

Ook was hy naauwlyks, met ’s Pausen verlof, van ’t Bisdom van Paderborn, naar dat van Utrecht, overgebragt, of hy rusttte zig toe ten stryde tegen de Drenters.

De gevangen’ Heeren werden haast op vrye voeten gesteld (k).

Doch ’t leedt nog eenige jaaren, eer hy de Drenters bedwong (l).

Rudolf van Koeverden viel hem, in den jaare 1230, in handen, en eindigde zyn leeven op een Rad (m).

En in ’t zelfde jaar, werdt ‘er een voordeelig Verdrag voor den Bisschop met de Drenters getroffen (n).

e. Anonym. de Reb. Ultraj. Cap. XXII. p.17.

f. Anonym. de Reb. Ultraj. Cap. XXIV. p.17, 18.

g. Anonym. de Reb. Ultraj. Cap. XXV. p.21. Godefrid. Monach. ad annum 1227.

h. Beka in Otton. II. p. 70. De vermeerd. Beka bl. 139.

i. Anonym. de Reb. Ultraj. Cap. XXVI. p.22.

k. Anonym. de Reb. Ultraj. Cap. XXIX. p.24.

l. Godefr. Monach. ad annum 1228.

m. Anonym. de Reb. Ultraj. Cap. XXXV. p.31. Godefr. Monach. ad annum 1231.

n. Anonym. de Reb. Ultraj. Cap. XXXVIII. p. 35. Beka in Willibr. p. 72, 73.