In het midden van de negentiende was men, door de aanleg van de Lutterhoofdwijk, begonnen met het ontsluiten van ongeveer drieduizend hectare veengrond. Aan de doorsnijding van dat gebied is het dan ook te danken dat er een echte veenkoloniale ontginning kwam. In tegenstelling tot de andere veenontginningen in Overijssel, waar men door middel van hoofdwijken en zij-wijken het veen benaderde, werd hier eerst een hoofdkanaal gegraven om de turf te winnen. Pas later werden de zij-wijken gegraven.
Toen rond de eeuwwisseling het hoogveen in De Krim grotendeels was afgegraven, kwamen er meer en meer boeren, vooral vanuit Groningen en Gelderland, naar dit gebied om er hun bedrijf op te zetten. Zij waren pioniers in het in cultuur brengen van de afgegraven gronden. In 1896 al vestigde Jan Leenders zich als pionier in De Krim, gevolgd door de drie gebroeders Salomons, Ubel van der Vinne, Hendrik en Albert Colenbrander en vele anderen. Zij bebouwden de dalgronden met aardappelen en die teelt nam steeds grotere vormen aan. Dat maakte de oprichting van een aardappelmeelfabriek in De Krim rendabel.
In 1906 stichtten zij de fabriek in samenwerking met enkele belangrijke verveners uit de omgeving, onder wie leden van de familie Minke uit Dedemsvaart. Het architectenbureau E. Warringa & Zn. uit Nieuw-Buinen was verantwoordelijk voor het ontwerp van het fabriekscomplex, inclusief de arbeidershuisjes. Op 27 april werd de bouw aanbesteed in café De Lange en daarbij werd door dertien aannemers ingeschreven. Bouwbedrijf Huisman uit Onderdendam werd het werk gegund voor ruim 37.000 gulden. Nog datzelfde jaar werd de fabriek in gebruik genomen.
Op 26 april 1906 verleende het gemeentebestuur van Gramsbergen vergunning tot oprichting van de aardappelmeelfabriek in De Krim.
Salland's Volksblad, 27 juli 1906: DeKrim. De benodigdheden voor de schoorsteenbouw der aardappelmeelfabriek 'Inter Nos' zijn deze week aangekomen. Met den bouw zal de volgende week worden begonnen. 't Geheel, gereed zijnde, belooft een prachtig gebouw te worden.
Salland's Volksblad, 10 augustus 1906: Met de werkzaamheid aan de in aanbouw zijnde aardappelmeelfabriek 'Inter Nos' gaat het goed vooruit, de schoorsteen 25 meter hoog, komt reeds deze week klaar, ook de elektriciens zijn druk aan 't werk, de bevloeiingsterreinen met hunne bedijkingen en kanalen, schieten ook goed op. Eerstdaags zijn ook de machinerieën te wachten, zoodat men gegronde hoop mag hebben dat alles op tijd klaar komt.
Salland's Volksblad, 5 oktober 1906: Het eerste schip met aardappelen werd maandag 1 okt. verwerkt door de aardappelmeelfabriek 'Inter Nos'. 't Was dan ook daarom dat in 't café De Lange een feestelijke bijeenkomst plaats had van de leden van het bestuur, alsmede van de aandeelhouders en hunne dames. Er werd getoast en gesproken, en men was tot middernacht gezellig bijeen.
Op 16 oktober 1906 werd de onderhandse akte getekend waarbij het fabrieksterrein door de aardappelmeelfabriek werd aangekocht van de heren H.J.M. Minke, J.A. Minke, G.H. van Thiel, T.A. Burgers en T.A.Minke.
Harm Harmannus Steenhuis was de eerste directeur, afkomstig uit Muntendam. De fabriek werkte de eerste jaren van haar bestaan onder de naam Inter Nos. Uit het archief blijkt dat ook minderjarigen werkzaam waren in die fabriek. In maart 1910 werd een proces-verbaal opgemaakt, waarin de namen van de twaalfjarige Harm Kerssies en de vijftienjarige Geert Kerssies voorkomen, arbeiders bij Inter Nos. Harmannus Baas was in die tijd opzichter bij de fabriek. Het was een kleine ramp voor het dorp toen het bedrijf een jaar later failliet ging, als gevolg van een verdroogde oogst en een algemene depressie.
Een aantal boeren uit De Krim stak daarop de koppen bij elkaar. Zij wilden de fabriek kopen. Buiten hun kring mocht niemand het weten, opdat de prijs waarvoor de fabriek van de hand zou gaan, niet te hoog zou worden. Bij de op 8 maart 1912 in Coevorden gehouden veiling werd het laatste bod geplaatst door een stroman die het groepje boeren als bieder had ingeschakeld. Voor bijna 72.000 gulden werden ze gezamenlijk eigenaar van het fabrieksgebouw, het herenwoonhuis van de directeur, de arbeiderswoningen, de schuren, de loodsen, de bassins en de bijbehorende gronden, tezamen ruim 35 hectare.
Uit het oudste notulenboek blijkt dat de nieuwe eigenaren al op 23 januari 1912 voor het eerst bij elkaar waren. In die vergadering besloten ze te proberen om de in liquidatie verkerende fabriek op te kopen en aardappelen te gaan verwerken op een zuiver coöperatieve grondslag. De coöperatie ging van start onder de Nederlandse versie van de oude naam: Onder Ons. De eerste bestuursleden waren de heren Willem Salomons, Ate Wijbes de Jager, Ubel van der Vinne, Jan Leenders en Jan Baarveld, terwijl als commissarissen optraden de heren Hendrik Jan de Bokx, Hendrik Colenbrander en Lambertus Diederik Semmelink. De leiding van het bedrijf werd in handen gegeven van de heer Rempt Groeneveld. De omzetting in een coöperatie was van meet af aan een goede zet. Meteen na de naamsverwisseling behaalde de fabriek al een landelijk record in de verhouding tussen de hoeveelheid zetmeel en de uitgekeerde hoge vergoedingen voor de aardappelen. Na een toenemende welvaart bracht de Eerste Wereldoorlog echter veel moeilijkheden. Eind 1917 en 1918 had men gelukkig niet te lijden onder de oorlogsverschrikkingen, maar wel ondervond men veel hinder van de moeilijkheden in de voedselvoorziening en van de zogenaamde Spaanse Griep. Op droevige wijze ondervond men hoe slecht de verzorging van de volksgezondheid was. De duisternis was overigens in 1915 overwonnen door de stichting van een eigen Elektriciteitsonderneming. De Krim was daarmee de zesde plaats in OVerijssel die elektrisch licht kende. Ze volgde direct op Zwolle, Deventer, Enschede, Hengelo en Almelo. De gehele onderneming moest door de inwoners worden gefinancierd en de fabriek leverde de stroom.
In december 1928 werden de bewoners van De Krim ‘opgeschrikt’ door het langgerekte monotone geluid van de fabriekssirene. Er was echter geen reden tot paniek. De fabriek ‘vierde’ daarmee dat zij die dag maar liefst een miljoen hectoliter aardappelen had verwerkt. Het sirene-gegil hield urenlang aan… Als de aardappelcampagne op zijn hoogtepunt was, leverden tjokvol geladen schepen de aardappelen af bij de fabriek. Ook via het spoor van de Dedemsvaartsche Stoomtramweg Maatschappij werden karrenvrachten vol aangeleverd om vervolgens gevuld met aardappelmeel het fabriekscomplex weer te verlaten.
In 1952, bij het veertigjarig jubileum, vierde de fabriek groot feest. De fabricagecapaciteit was vijf keer zo groot geworden als in 1912 en tot in de verre omgeving kende men het bedrijf als een grote onderneming die aan vele handen werk verschafte. In de loop van de jaren werden door de fabriek diverse producten ontwikkeld. Het eerste daarvan was de bekende Amoko, een veredeld zetmeelproduct dat in de keuken werd benut als bindmiddel voor spijzen en soepen en ook wel werd gebruikt als licht verteerbare pap voor baby’s. De grootste bekendheid verwierf het bedrijf echter ongetwijfeld met de zogenaamde Crackfree. In 1932 begon men met de productie van dit edelstijfsel dat de eigenaardigheid bezat dat het stoffen stevig maakte en tegelijkertijd de soepelheid deed behouden. Het product veroverde niet alleen een groot deel van de Nederlandse markt, maar vond zelfs afzet tot in het buitenland. De zinspreuk Crackfree maakt de stoffen als nieuw, werd een begrip.
De eerste directeur van de coöperatie, Reempt Groeneveld, bleef ruim veertig jaren in die functie actief. Onder zijn leiding was de fabriek tot grote welvaart gekomen. Hij werd opgevolgd door directeur Callenfels. Beide heren en hun gezinnen woonden op het fabrieksterrein in een prachtige en karakteristieke – maar helaas afgebroken – directeurswoning. Dat het later met de fabriek minder goed zou gaan, vermoedde men zelfs in 1959 nog niet, toen er gesproken werd over een eventuele verbetering van de Lutterhoofdwijk. Men wilde het kanaal zelfs geschikt maken voor schepen tot 600 ton, omdat het grootste gedeelte van alle aardappelen toen nog per schip moest worden vervoerd. Gedwongen door stijgende kosten, de alsmaar verslechterende economie en de dalende afzet van eindproducten, werd de fabriek in 1975 verkocht aan de Koninklijke Scholten Honig en drie jaren later ging het op in Avebé. De fabriek stond aan een zijtak van de Lutterhoofdwijk, nu toepasselijk Fabriekswijk genaamd. In 1994 werden de activiteiten beëindigd.
In de filmbank van de Groninger Archieven wordt een 16mm zwart/wit filmpje bewaard uit de periode 1955-1965 over het product Crackfree, met prachtige beelden van de aardappelmeelfabriek.
Een mooie documentaire over de verwerking van aardappelen in de fabriek van Onder Ons in de Krim, gemaakt in 1960, is gedigitaliseerd en online te bekijken via de website van het Historisch Centrum Overijssel.
© ‘Monumenten in de gemeente Hardenberg’, uitgegeven door de Stichting Historische Projecten, 2008.